Kavramlar Ansiklopedisi | Kategoriler | Konular
5) İRÂDE .
5
5) İRÂDE
Yüce Allah'ın istediğini
dileyip tercih etmesi demektir. Yani O'nun, bir işin şöyle olmasını değil de,
böyle olmasını veya böyle olmasını değil de, şöyle olmasını dilemesi, dilediği
gibi tâyin ve tahsis etmesidir. Evrende olmuş ne varsa, hepsi O'nun dilemesi,
iradesi ile olmuştur. O'nun iradesi ve isteği dışında hiç bir şey var veya yok
olamaz. Cenâb-ı Hakk'ın "irade" sıfatı, mümkün veya câiz olan şeylere tealluk
eder. O'nun iradesi o şeyin olması veya olmaması şıklarından birini tercih eder.
Tercih ettiği cihete iradesini tealluk ettirince, o şey de ya hemen oluverir
veya olmamasını tercih etmiş ise, o şey olmaz, yok olur.
Bu anlamda Yüce Allah'ın
iradesini iki şekilde anlamak kabildir:
a) Tekvinî (kevnî) irade:
Bu iradeye "meşiyyet" de denir ki; bütün yaratılmışlara şâmildir. Bir şeye
tealluk edince, o şey olmamazlık edemez, her halde vuku bulur. Bu anlamda Cenâb-ı
Hakk şöyle buyuruyor: "Bir şeyin olmasını istediğimiz zaman, sözümüz ona
sadece "ol!" demektir ve o hemen oluverir." (en-Nahl: 16/40)
b) Teşriî (dinî) irade:
Bu irade Cenab-ı Hakk'ın muhabbet ve rızası demektir ki; bu mânâda irade ettiği
şeyin herhalde meydana gelmesi vâcib değildir. Çünkü kulların işleriyle
ilgilidir. Bu mânâda Yüce Allah; "...Allah size kolaylık murat eder, zorluk
istemez." (el-Bakara: 2/185) buyuruyor. Bunun anlamı "şayet siz kullar,
Allah'ın rıza ve mühabbetinin hilafına zorluk, kötülük, isterseniz; kendisi
bunları istemediği dilemediği halde, siz istediğiniz için yaratır; zorluğa ve
kötülüğe rızası yoktur." demektir.
[1]
İrade dilemek demektir. Allah
dilediğini yaratır, O'nun iradesi (dilemesi) dışında hiç bir şey olmaz.
İrâde; İstemek, dilemek, meyletmek, arzulamak
anlamına gelir. Kelâm ilminde Allah'ın bir sıfatı ve aynı zamanda insanın bir
özeliği olarak ele alınmıştır.
Allah'ın sıfatı olarak irade;
O'nu diğer sıfatlarıyla beraber tavsif eder. Allah nasıl her şeyin kusursuz ve
mükemmeline sahipse ve her konuda mutlak kemâl O'na nisbet edilmek gerekiyorsa;
irade hususunda da Allah mutlak irade sahibidir. Yani Allah'ın iradesini
kısıtlayan, onu tehdit eden herhangi bir başka irade sözkonusu olamaz. Öyleyse
Allah'ın iradesi bütün yaratıklar üzerinde mutlak surette geçerlidir.
"Rabbin şüphesiz irade
ettiği şeyi kolaylıkla yapabilen ve yerine getirebilendir." (Hûd: 11/107)
"Allah bir şeyi dilediği
zaman, O'nun buyruğu sadece o şeye "ol" demektir; o da hemen olur." (Yâsin:
36/82)
"Rabbin dilediğini yaratır
ve seçer." (el-Kasas: 28/68)
"Şüphe yok ki Allah
dilediğine hükmeder." (el-Mâide: 5/1)
Allah'ın iradesi bütün
yaratılmışlar, yani bütün varlıklar üzerinde geçerli ise, nasıl oluyor da
insanın da bir iradeye sahip olduğu söylenebiliyor? Bu noktada İslâm tarihinin
çok erken dönemlerinden itibaren meydana gelen tartışmalar, iki-üç asır devam
etmiş ve nihayet hicrî asırdan itibaren belli bir kararlılık bulmuştur. Ehl-i
Sünnet kelâmcılarına göre; Allah mutlak irade sahibidir. Bu irade fark
gözetmeksizin bütün varlıklar üzerinde egemendir. Ama insanın da dünyada imtihan
edilebilmesi için belirli bir kudrete sahip olması gereklidir ki, yaptıklarından
sorumlu tutulabilsin. Şu halde insan belirli bir fiili yapmaya niyetlendiği
zaman ilâhî irâdenin kulun fiillerini halk etmesi esnasında İrâde-i Külliyeye
katılır, yani onu kesb eder. İşte insan bu kesbi dolayısıyla sorumluluğu üzerine
almaktadır. Bu sorumluluğu yüklenip iradesini kullanmaya da ihtiyar denilir.
[2]
İrade, bir şey üzerinde karar
kılarak, onu yapmaya azmetmek demektir. İrade sahibi olan insanın, çok defa
birkaç istikamette hareket eden isteği vardır. Fakat sonunda bunlardan biri
üzerinde karar kılarak, onu diğerine tercih eder. Bu tercih ediş ve seçiş, irade
sıfatının neticesidir. Seçmeden önce insan serbest ve hürdür. Seçtiği anda
iradesi tecelli etmiş olur. Allah da irade sahibidir ve yaptığı işlerde
muhtardır. O'nu herhangi bir işi yapmaya zorlayacak bir kuvvet yoktur. Allah zat
ve sıfatları itibariyle mahlukata benzemediği için O'nun iradesini insan iradesi
gibi muhtelif aksiyonlar arasından seyreden bir nevi ?seçme imkanı ve seçme
kudreti? olarak açıklamak doğru değildir. Allah tam ve kâmil bir irade
sahibidir. Bu kainatı ezeli olan iradesine uygun olarak yaratmıştır. Hiçbir şey
O'ndan, ışığın güneşten, ısının ateşten çıkması gibi zorunlu olarak zuhur
etmemiştir. O her şeyi, ezeli iradesinin bir tecellisi olarak, dilediği şekilde
ve dilediği zamanda yaratmıştır. İlahi irade bir şahsın belli bir zaman ve
yerde, belli bir sıfata sahip olarak meydana gelmesini tayin ederse, o şahıs,
kudret sıfatıyla ezeli iradeye uygun olarak, tayin edilen zaman yer ve vasıfta
yaratılır. İlahi irade, Allah'ın ilmine uygun olarak meydana gelir, ona asla
aykırı olmaz. O halde bu alemde olmuş veya olacak ne varsa, hepsi Allah'ın
dilemesi ve irade etmesiyle olmuş ve olacaktır. Onun her dilediği olur,
dilemediği ise olmaz.
?Allah dilediğini yaratır.
Br şeyin olmasına hükmederse, ona ancak ?ol? der, o da ?oluverir.? (Al-i
İmran: 3/47)
Allah mutlak kudret sahibi
olduğu için O'nun istediği her şey anında meydana gelir. İstediğini yapma
kudretine sahip olmamak ise bir eksikliktir. Allah, noksanlıklardan münezzehtir.
Allah'ın iradesi sadece, olması ve olmaması mümkün olan eşyaya taalluk eder,
yani yalnızca mümkünatla alakalıdır. Olması veya olmaması akla aykırı olan
(Allah'ın olmaması veya Allah'ın haşa, eşinin, benzerinin olması gibi)
hususlarda ilahi iradenin, taalluku yoktur. Bu ezeli irade, Allah'ın ezeli
ilmine uygundur. İlahi ilim değişmediği gibi, ilahi irade de değişmez. İrade
sıfatından başka, bir de ?meşiet? adında müstakil bir sıfat yoktur. Kur'an'da
meşiet, irade manasında kullanılmıştır. ?Siz ancak, Allah'ın dilediğini
dileyebilirsiniz.? (İnsan: 76/30) ayeti bunun delilidir.
[3]
[1]
Cihad Tunç, Şamil İslam Ansiklopedisi: 5/404-405.
[2]
Şamil İslam Ansiklopedisi: 3/171.
[3]
Cengiz Yağcı, Şamil İslam Ansiklopedisi: 1/117-118.
e-posta adresimize mail atabilirsiniz.